Shepard Fairey, źródło: Fuzheado za Wikipedią
Shepard Fairey, znany amerykański artysta i projektant, znany jest na całym świecie pod pseudonimem „Obey”. Urodzony w 1970 roku Fairey pojawił się na scenie artystycznej w latach 80., przykuwając uwagę swoimi odważnymi i naładowanymi politycznie dziełami. Jego twórczość charakteryzuje się wyrazistym stylem, łączącym techniki sitodruku, kolażu i malarstwa, pod wpływem propagandy i plakatów wojennych. Nazwa „Obey” wzięła się od jego słynnej kampanii ulicznej „Obey Giant”, zapoczątkowanej naklejką „Andre the Giant Has a Posse”, która szybko zyskała rozgłos.
Początki Sheparda Faireya
Dzieciństwo i trening artystyczny
Urodzona w 1970 roku w Charleston w Południowej Karolinie amerykańska artystka już od najmłodszych lat wykazywała duże zainteresowanie sztuką i designem. Od najmłodszych lat fascynowały go obrazy i logo, co doprowadziło go do zapisania się do Idyllwild Arts Academy w Kalifornii, gdzie rozwijał swoje umiejętności w zakresie sztuk wizualnych. Kontynuując naukę, ukończył prestiżową Rhode Island School of Design (RISD), gdzie studiował techniki sitodruku i projektowania graficznego.
Wczesne wpływy i inspiracje
Początki amerykańskiego artysty są głęboko naznaczone różnymi wpływami kulturowymi i artystycznymi. Dorastając w latach 80., pozostawał pod silnym wpływem kultury punkowej, jazdy na deskorolce i ruchu „Zrób to sam” (DIY). Te elementy kultury popularnej ukształtowały jego wizję i podejście do projektowania graficznego.
W pracach artysty widać zachwyt nad sowieckimi plakatami propagandowymi i twórczością rosyjskich konstruktywistów, m.in. Aleksandra Rodczenki. Wpływy te są widoczne w użyciu przez niego jasnych kolorów, odważnych geometrycznych kształtów i efektownych przekazów. Dodatkowo inspirują go artyści uliczni, tacy jak Keith Haring i Jean-Michel Basquiat, których prace łączą krytykę społeczną z wyraźną estetyką miejską.
Fascynacja graffiti i sztuką uliczną skłoniła go do eksploracji przestrzeni publicznych jako płótna ekspresji, przekształcania środowisk miejskich za pomocą prowokacyjnych obrazów i przekazów. Łącząc te różne wpływy, udało mu się stworzyć niepowtarzalny i rozpoznawalny styl
Stworzenie naklejki „Andre the Giant Has a Posse”.
André the Giant, 1989, źródło: John McKeon, za Wikipedią
W 1989 roku, będąc studentem Rhode Island School of Design, artysta uruchomił projekt „Andre the Giant Has a Posse”. Ta prosta naklejka przedstawiająca zawodowego zapaśnika Andre the Gianta stała się światowym fenomenem. Naklejka ta, początkowo pomyślana jako eksperyment z sitodrukiem i wyzwanie między przyjaciółmi, szybko nabrała rozpędu.
Wizerunek Olbrzyma Andre w połączeniu z enigmatycznym przesłaniem widniał na ścianach, billboardach i obiektach miejskich w całych Stanach Zjednoczonych. Ten gest zapoczątkował ruch mający na celu ponowne zawłaszczenie przestrzeni publicznej i przekształcenie ulic w galerie sztuki na świeżym powietrzu. Wizualny efekt tej naklejki wzbudził ciekawość i refleksję, zadając pytania o autorytet, kulturę konsumencką i siłę mediów.
Pojawienie się ruchu posłuszeństwa
Przejście z projektu „Andre the Giant” do kampanii „Obey Giant”.
Przejście od projektu „Andre the Giant Has a Posse” do kampanii „Obey Giant” stanowi punkt zwrotny w karierze artysty. Początkowo naklejka Andre the Giant była prostym eksperymentem w zakresie sitodruku, jednak szybko zyskała popularność i rozgłos. W obliczu tego entuzjazmu artysta postanowił poszerzyć swoją wizję i opracować większą, bardziej filozoficzną kampanię: „Obey Giant”.
Termin „Obey” inspirowany jest kultowym filmem „Oni żyją” Johna Carpentera, w którym krytykuje społeczeństwo konsumpcyjne i manipulację medialną. Artysta przyjmując to określenie wprowadza do swojej twórczości głębszy wymiar krytyki społecznej. Kampania „Obey Giant” wykorzystuje wizerunek Andre the Giant, aby podnosić świadomość i inspirować widzów do kwestionowania przekazów i wpływów, na które są narażeni na co dzień.
W tej kampanii wykorzystuje różne media, takie jak plakaty, szablony i kolaże, rozpowszechniając swoją sztukę w przestrzeni publicznej na całym świecie. Symbolika „Obey Giant” staje się narzędziem do eksploracji takich tematów jak władza, autorytet i bunt. To przejście wyznacza początek nowego etapu, w którym artysta wykorzystuje swój talent, aby sprowokować krytyczne refleksje na temat współczesnego społeczeństwa, jednocześnie umacniając swoje miejsce w globalnym ruchu sztuki ulicznej.
Wpływ kulturowy i międzynarodowa ekspansja ruchu Obey
Ruch Obey wywarł znaczący wpływ kulturowy, przekraczając granice geograficzne i artystyczne. Od skromnych początków związanych z naklejkami kampania urosła do rangi globalnego fenomenu, docierając do milionów ludzi dzięki efektownym i prowokacyjnym dziełom sztuki.
Sukces tego ruchu opiera się na umiejętności wykorzystania sztuki do inicjowania dialogu na tematy społeczne i polityczne. Prace, często umieszczane w ruchliwych przestrzeniach publicznych, przyciągają uwagę i inspirują przechodniów do myślenia o takich tematach jak władza, sprawiedliwość społeczna i masowa konsumpcja. To bezpośrednie i przystępne podejście pozwoliło ruchowi dotrzeć do zróżnicowanej publiczności, znacznie wykraczającej poza tradycyjne kręgi artystyczne.
Międzynarodowa ekspansja ruchu została ułatwiona poprzez strategiczne wykorzystanie mediów cyfrowych i sieci społecznościowych. Dzięki udostępnianiu zdjęć i filmów w Internecie wiadomości i dzieła mogły szybko podróżować po całym świecie, inspirując podobne działania w odległych miastach i społecznościach. Do uznania i legitymizacji ruchu na światowej scenie artystycznej przyczyniły się także współpraca z innymi artystami oraz wystawy w prestiżowych galeriach.
Kulturowy wpływ tego ruchu jest również widoczny w jego wpływie na nowe pokolenie artystów i aktywistów. Łącząc sztukę wizualną i przekaz polityczny, pokazał, jak sztuka może być potężnym narzędziem zmian społecznych, zachęcając innych do wykorzystania swojej kreatywności do rozwiązywania ważnych problemów i prowokowania dyskusji.
Styl i techniki artystyczne
Analiza jego technik
Amerykański artysta wykorzystuje różnorodne media mieszane, w tym sitodruk, kolaż i malarstwo, aby stworzyć swoje charakterystyczne dzieła. Każda z tych metod odgrywa kluczową rolę w tworzeniu jego unikalnego i efektownego stylu.
Sitodruk
Sitodruk to jedna z ulubionych technik artysty. Metoda ta pozwala mu na wykonywanie prac w seriach przy zachowaniu wysokiej jakości wizualnej. Sitodruk jest szczególnie skuteczny przy tworzeniu odważnych, graficznych obrazów, często charakteryzujących się ostrymi liniami i uderzającymi kontrastami kolorów. Dzięki tej technice może powtarzać swoje motywy i przesłania na dużą skalę, zapewniając tym samym szeroką dystrybucję swoich prac w przestrzeni publicznej.
Kolaż
Kolaż to kolejna istotna technika w jego repertuarze. Łącząc różne materiały, takie jak wycinki gazet, podarte plakaty i fotografie, tworzy złożone i teksturowane kompozycje. Metoda ta pozwala na połączenie elementów kultury popularnej ze współczesną ikonografią, nadając jego dziełom warstwy znaczeniowe i kontekstowe. Kolaż daje mu także elastyczność w grze różnymi teksturami i powierzchniami, wizualnie wzbogacając jego dzieła.
Farba
Malarstwo, często stosowane obok sitodruku i kolażu, nadaje jego pracom dodatkowy wymiar. Pozwala na wprowadzenie niuansów kolorystycznych i drobnych szczegółów, które nie zawsze są możliwe w przypadku innych technik. Farba służy do dodawania wykończeń i akcentów, wzmacniając wizualny i emocjonalny wpływ jego kompozycji. Pozwala także na zintegrowanie elementów spontaniczności i gestu, kontrastując z bardziej sztywnymi formami sitodruku.
Wpływ plakatów propagandowych i wojennych na ich estetykę
Na estetykę artysty duży wpływ mają plakaty propagandowe i wojenne, które są kluczowymi elementami kształtującymi jego niepowtarzalny styl wizualny. Te źródła inspiracji przejawiają się poprzez użycie jasnych kolorów, odważnych kompozycji i efektownych przekazów.
Kolory i kompozycja
Plakaty propagandowe i wojenne znane są z ograniczonej, ale efektownej palety kolorów, w której często dominują czerwienie, czerń i biel. Te kolory mają na celu przyciągnięcie uwagi i przekazanie jasnego i mocnego przekazu. Artysta przyjmuje tę strategię, używając kontrastujących kolorów, aby stworzyć efektowne wizualnie dzieła, które natychmiast przyciągają wzrok widza. Symetryczne i wyważone kompozycje, charakterystyczne dla plakatów propagandowych, obecne są także w jego twórczości, wzmacniając wizualne oddziaływanie jego przekazów.
Typografia i ikonografia
Elementy typograficzne plakatów propagandowych odgrywają kluczową rolę w estetyce artysty. Slogany i hasła są często wyraźnie zintegrowane, przy użyciu pogrubionej czcionki bezszeryfowej, aby zmaksymalizować czytelność i efekt. Takie podejście widać w jego pracach, gdzie przekazy tekstowe są wyraźnie artykułowane i wizualnie zintegrowane z elementami graficznymi. Dodatkowo użycie rozpoznawalnych symboli i ikon, zapożyczonych z propagandy historycznej, dodaje jego pracom wymiaru swojskości i rezonansu kulturowego.
Motywy
Plakaty wojenne i propagandowe mają za zadanie mobilizować i przekonywać, często poprzez upraszczanie skomplikowanych koncepcji do łatwo zrozumiałych obrazów i haseł. Artysta używa tej samej techniki, aby poruszyć współczesne tematy, takie jak sprawiedliwość społeczna, władza i bunt przeciwko władzy. Redukując złożone pomysły do prostych reprezentacji wizualnych, udaje mu się przekazać mocne i uniwersalne informacje.
Techniki wizualne
Techniki wizualne zapożyczone z propagandy obejmują wykorzystanie powtórzeń i dystrybucji masy w celu zwiększenia wpływu. Powtarzając obrazy i motywy, tworzy poczucie zażyłości i uznania, dzięki czemu jego prace są wszechobecne w przestrzeni publicznej. Strategia ta wzmacnia efekt ich wizji i ich zdolność do wywierania wpływu na opinię publiczną.
Kolory i powtarzające się wzory
Charakterystyczną cechą estetyki tego artysty jest użycie koloru i powtarzających się wzorów, m.in. czerwieni, czerni i bieli. Te wybory chromatyczne i stylistyczne odgrywają kluczową rolę w przekazie tematów i wizualnym oddziaływaniu jego dzieł.
Paleta kolorów
Ograniczona, ale mocna paleta kolorów czerwieni, czerni i bieli jest charakterystycznym elementem jego twórczości. Czerwień jest często używana w celu przyciągnięcia uwagi i wywołania silnych emocji, takich jak pasja, pilność czy bunt. Czerń dodaje kontrastu i głębi, tworząc czyste, zdefiniowane linie, które nadają kompozycji strukturę. Kolor biały służy jako tło, podkreślając elementy graficzne i tekstowe oraz zapewniając optymalną czytelność.
Symbolika kolorów
Wybór tych kolorów ma charakter nie tylko estetyczny, ale także symboliczny. Czerwień może reprezentować władzę, rewolucję i zmianę, powracające tematy w jego pracach. Czerń często kojarzy się z autorytetem, oporem i powagą, wzmacniając krytyczne i prowokacyjne przesłania. Biel, jako symbol czystości i przejrzystości, tworzy kontrast z innymi kolorami, podkreślając walory wizualne i koncepcyjne prac.
Wzory i ikonografia
Powtarzające się motywy, takie jak kształty geometryczne, gwiazdy i stylizowane twarze, wkomponowane są w jego prace, tworząc spójną identyfikację wizualną. Motywy te, często inspirowane plakatami propagandowymi i wojennymi, dodają wymiaru swojskości i powtórzeń, wzmacniając przekazywany przekaz. Stylizowane twarze stają się na przykład rozpoznawalnymi ikonami, które symbolizują postacie władzy lub ideały.
Wpływ wizualny
Powtarzające się użycie tych kolorów i wzorów tworzy mocny i rozpoznawalny podpis wizualny. Prace stają się natychmiast rozpoznawalne, nawet na odległość, co jest istotne w przypadku sztuki publicznej i sztuki ulicznej. Ten charakterystyczny styl przyciąga wzrok i zachęca widzów do zaangażowania się w podstawowe przesłania polityczne i społeczne.
Godne uwagi prace
Nadzieja (2008)
Stworzony na potrzeby kampanii prezydenckiej Baracka Obamy w 2008 roku plakat „Nadzieja” jest jednym z najsłynniejszych dzieł artysty. Wykorzystuje kolorystykę czerwono-niebiesko-beżową ze słowem „HOPE” na dole.
Ta praca ucieleśnia strategiczne wykorzystanie koloru i wzoru, aby przekazać potężne przesłanie. Niebieski symbolizuje pewność siebie i stabilność, czerwony przywołuje pasję i energię, a beż dodaje neutralnego, zrównoważonego tonu. Styl graficzny, inspirowany plakatami propagandowymi, wzmacnia przesłanie nadziei i zmiany, czyniąc plakat natychmiast rozpoznawalny i ikoniczny.
Werdykt oczu na króla (2022)
Shepard Fairey (Obey), OCZY NA WERDYKT KRÓLA (2022)
„EYES ON THE KING VERDICT” to żywe i wyraziste dzieło Sheparda Faireya, przedstawiające stylizowany czerwono-żółto-niebieski portret Afroamerykanki w nakryciu głowy. W tle widzimy elementy graficzne, takie jak koncentryczne cele, żołnierze w formacji i wycinki z gazet przedstawiające zamieszki w Los Angeles po wyroku w sprawie Rodneya Kinga z 29 kwietnia 1992 r. Obraz zawiera również wzory kwiatowe i symboliczne ikony, takie jak płomień .
Praca zestawia ze sobą godność człowieka i odporność na niesprawiedliwość i brutalność policji. Portret kobiety, przepojony spokojem i determinacją, kontrastuje z chaosem, jaki sugerują wizerunki żołnierzy i miejskiej przemocy w tle. Koncentryczne cele i wycinki z gazet nawiązują do idei inwigilacji i skupienia uwagi mediów, podkreślając napięcia rasowe i dążenie do sprawiedliwości. Fairey używa jasnych kolorów i mocnych wzorów, aby przekazać wizję oporu i świadomości społecznej.
Bądź posłuszny gigantowi (1990)
W centrum tego projektu znajduje się wizerunek André the Giant, któremu towarzyszy napis „Posłuszny”. Ta stylizowana twarz pojawiła się po raz pierwszy jako naklejki i szablony w przestrzeni publicznej.
„Obey Giant” ilustruje koncepcję ponownego zawłaszczenia przestrzeni miejskiej. Praca opiera się na ciekawości i subwersji, zachęcając widzów do kwestionowania autorytetów i przekazów, które otrzymują codziennie. Powtarzanie i masowe rozpowszechnianie tego obrazu przekształciło prostą figurę w symbol protestu i refleksji społecznej.
Twórz sztukę, a nie wojnę (2004)
POSŁUCHAJ (SHEPARD FAIREY), CZYŃ SZTUKĘ A NIE WOJNĘ, SERIGRAFIA (2020)
Utwór ten łączy w sobie elementy propagandy wojskowej z przesłaniem pacyfistycznym. Używa jasnych kolorów, głównie czerwieni i czerni, oraz odważnych geometrycznych wzorów.
„Make Art, Not War” łączy estetykę plakatów wojennych z wezwaniem do pokoju i twórczością artystyczną. Kontrast pomiędzy agresywnym stylem wizualnym a pacyfistycznym przekazem tworzy napięcie, które przykuwa uwagę i skłania do refleksji. Jasne kolory i wyraźne linie zwiększają efekt wizualny, dzięki czemu grafika przyciąga wzrok i zapada w pamięć.
Moc i chwała (2014)
Seria prac eksplorujących tematykę władzy i korupcji, często poprzez obrazy ropy, waluty i symboli przemysłowych.
„Power & Glory” wykorzystuje różne media do krytyki ekscesów kapitalizmu i wpływu przemysłu na środowisko. Prace z tego cyklu charakteryzują się bogactwem detali i faktury, wykorzystując sitodruk, kolaż i malarstwo do tworzenia skomplikowanych kompozycji. Przesłanie potępienia jest jasne, wzmocnione mocnymi symbolami i wyraźnymi kontrastami wizualnymi.
My, ludzie (2017)
Seria portretów przedstawiających Amerykanów o różnym pochodzeniu, którym towarzyszą hasła takie jak „My, ludzie, jesteśmy lepsi od strachu”.
„We the People” jest bezpośrednią odpowiedzią na współczesne napięcia społeczne i polityczne. Portrety, tworzone z dużą wrażliwością, podkreślają różnorodność i odporność. Kolory czerwony, niebieski i biały przypominają kolory amerykańskiej flagi, podkreślając przesłanie jedności i solidarności. Seria ta wykorzystuje znajomość motywów patriotycznych, aby angażować i inspirować widzów poprzez włączający i pozytywny przekaz.
Wzór zaprzeczenia (2023)
Shepard Fairey (Posłuszny), WZÓR WYMOCY (2023)
„Pattern of Denial” to dzieło graficzne łączące geometryczne kształty architektoniczne i kwiatowe wzory. Górna część przedstawia minimalistyczne konstrukcje przemysłowe w kolorach niebieskim, czerwonym i beżowym, podczas gdy dolna część zawiera szczegółowe wzory kwiatowe w kolorowych trójkątach z ikonami takimi jak łabędź i symbol płomienia/oleju.
Praca zestawia industrialną nowoczesność z naturalnym pięknem, sugerując krytykę współczesnego społeczeństwa i jego wpływu na środowisko. Kontrast geometrycznych kształtów i kwiatowych wzorów symbolizuje konflikt technologii z naturą, wzmocniony ikonami przywołującymi na myśl kruchość i eksploatację zasobów.
Główne wystawy
Podaż i popyt (2009)
Lokalizacja: Instytut Sztuki Współczesnej, Boston
Na tej retrospektywie zaprezentowano szeroką gamę dzieł, śledząc jego ewolucję od początków „Andre the Giant Has a Posse” po nowsze dzieła. Wystawa eksplorowała powtarzające się motywy i różnorodne techniki artysty, zapewniając kompleksowy przegląd jego podróży.
Harmonia i niezgoda (2012)
Lokalizacja: Pace Prints, Nowy Jork
„Harmony & Discord” podkreślił wykorzystanie mediów mieszanych, w tym sitodruku, kolażu i malarstwa. Wystawa ta pozwoliła nam zobaczyć ewolucję stylistyczną oraz głębię zaangażowania politycznego i społecznego poprzez jego prace.
Odciski Sheparda Fairey (2014)
Lokalizacja: Galeria StolenSpace, Londyn
Wystawa ta była poświęcona pracom drukowanym, podkreślając wiedzę specjalistyczną w zakresie sitodruku i potężne przesłania przekazywane za pośrednictwem tego medium. Nacisk położono na efekt wizualny i masowe rozmieszczenie druków.
W obliczu giganta: trzy dekady sprzeciwu (2019)
Lokalizacja: Różne miasta na całym świecie
Aby uczcić 30-lecie kariery, na tej objazdowej wystawie zaprezentowano emblematyczne i niepublikowane wcześniej dzieła. Każdy etap oferował wyjątkowe spojrzenie na ewolucję artystyczną i poruszane tematy, od protestów społecznych po aktywizm ekologiczny.
Uszkodzony (2017)
Lokalizacja: Los Angeles
„Damaged” to wciągająca wystawa podejmująca współczesne tematy, takie jak polityka, środowisko i prawa obywatelskie. Wykorzystując interaktywne instalacje i wielkoformatowe dzieła, zanurzyło zwiedzających w intensywne przeżycia wizualne i zmysłowe.
Współpraca artystyczna
Ściany Wynwooda (2011)
Partner: Fundacja Wynwood Walls, Miami
Ta współpraca zaowocowała powstaniem murali w artystycznej dzielnicy Wynwood w Miami. Prace przyczyniły się do rewitalizacji miast i wzmocniły obecność artysty na arenie międzynarodowej sztuki ulicznej.
Okładka do „Ducha Apolla” (2009)
Partner: NASA (Ameryka Północna, Ameryka Południowa)
Stworzenie okładki albumu dla projektu muzycznego NASA, łączącego muzykę i sztuki wizualne. Ta współpraca umożliwiła połączenie różnych dyscyplin artystycznych, tworząc synergię pomiędzy jego sztuką wizualną i muzyką.
Współpraca z marką odzieżową OBEY
Ta współpraca, założona w 2001 roku, pomogła w rozpowszechnianiu wiadomości i projektów poprzez modę. Odzież z wzorami stała się symbolem protestu i miejskiego stylu.
Projekt Ziemia (2016)
Partner: Fundacja Wzmacniacz
Udział w tej inicjatywie mającej na celu podniesienie świadomości społecznej w zakresie zagadnień ochrony środowiska poprzez art. Prace wykorzystano w kampaniach komunikacyjnych promujących ochronę planety.
Wystawa „Poza ulicami” (2018)
Lokalizacja: Los Angeles
Ta zbiorowa wystawa zgromadziła wpływowych artystów sztuki ulicznej i graffiti. Jego udział podkreślił jego pionierską rolę i ciągły wpływ na ruch sztuki ulicznej.
Zaangażowanie polityczne i społeczne
Sprawiedliwość społeczna
Opis i analiza: Artysta często porusza tematy związane ze sprawiedliwością społeczną, wykorzystując swoją sztukę do uwydatniania nierówności i niesprawiedliwości. Jego prace są często wizualnymi komentarzami na temat praw obywatelskich, równości i różnorodności. Na przykład seria „We the People” zawiera portrety różnych Amerykanów, którym towarzyszą hasła takie jak „Więcej niż strach”. Celem tej serii jest promowanie włączenia społecznego i celebrowanie różnorodności kulturowej, a jednocześnie potępianie dyskryminacji i ksenofobii.
Wpływ: Prace skupiające się na sprawiedliwości społecznej mają na celu podniesienie świadomości społecznej i zachęcanie do aktywizmu. Artysta, emitując swoje przesłania w przestrzeni publicznej, inspiruje widzów do myślenia o kwestiach społecznych i podejmowania działań na rzecz zmian.
Antykonsumpcjonizm
Opis i analiza: Kolejnym powracającym tematem jest antykonsumpcjonizm. Prace krytykują społeczeństwo konsumpcyjne i ekscesy kapitalizmu. Na przykład „Obey Giant” wykorzystuje techniki propagandowe do parodii i potępiania manipulacji mediami i reklamami. Obrazy i slogany, takie jak „Konsumuj” i „Przestrzegaj”, mają na celu podniesienie świadomości na temat skutków nadmiernej konsumpcji i materializmu.
Wpływ: Artystka poprzez obnażenie mechanizmów reklamy i konsumpcji zachęca jednostki do bardziej krytycznego i przemyślanego podejścia do przekazów komercyjnych. Jego prace służą jako katalizatory dyskusji na temat zrównoważonego rozwoju i wpływu nadmiernej konsumpcji na środowisko.
Shepard Fairey, pod pseudonimem „Obey”, niezaprzeczalnie odcisnął swoje piętno na świecie sztuki miejskiej i współczesnej. Wykorzystanie przez niego sitodruku, kolażu i malarstwa w połączeniu z wpływami propagandowymi oraz motywami sprawiedliwości społecznej i antykonsumpcjonizmu stworzyło potężną i zaangażowaną estetykę. Jego kultowe dzieła, międzynarodowe wystawy i współpraca artystyczna świadczą o jego trwałym wpływie. Fairey w dalszym ciągu wykorzystuje swoją sztukę do podnoszenia świadomości i mobilizacji, pokazując, że sztuka może być potężnym narzędziem zmian społecznych i kulturowych.
Jean Dubreil