Is het mogelijk om bang te maken met kunst?

Salvador Dalì, Het gezicht van de oorlog, 1940. Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam.

Waarom vinden we het leuk om onszelf bang te maken?

Om de vraag uit de titel te beantwoorden, kunnen we verwijzen naar de zekerheid van de wetenschap, een discipline die bekend heeft gemaakt dat wanneer we angst ervaren, de amygdala snelle en primitieve reactieve modi activeert. Deze kunnen, in combinatie met hormonen die klaar zijn om een staat van alertheid te bevorderen, de insulineproductie en de bloedsuikerspiegel verhogen, en onze ademhaling moeizamer maken, ons hart sneller laten kloppen, onze pupillen verwijden en ervoor zorgen dat we ons voortdurend gespannen voelen, alsof we waren altijd bereid om te vluchten. In werkelijkheid is het echter belangrijk op te merken dat de hormonen die vrijkomen in de bovengenoemde situaties, waaronder endorfines en dopamine, die in geval van nood de pijn zouden moeten verlichten, ook bijdragen aan de ervaring van plezier en opwinding, die intrinsiek verband houden met een omstandigheid. van de nabijheid van gevaar.

Het succes van Halloween, maar bijvoorbeeld ook van de meer gebruikelijke horrorfilms, ligt dus in het feit dat de bovengenoemde staat van genieten veilig kan worden ervaren, omdat er geen daadwerkelijk gevaar aan verbonden is, omdat de angst voor de gelegenheid, duidelijk gesimuleerd. Dus nu we het verband tussen angst en plezier hebben onthuld, zou ik u graag willen vermaken met een verhaal over terreur, verteld door enkele meesterwerken uit de kunstgeschiedenis, die, als ze de een na de ander worden bekeken, feitelijk een een verhaal met Halloween-thema.

Théodore Géricault, De afgehakte hoofden, 1818.

Artemisia Gentileschi, Judith onthoofdt Holofernes, 1620. Olieverf op doek, 158,8×125,5 cm. Napels, Museo azionale di Capodimonte.

Bang maken met kunst...

Er was eens, en daarmee bedoel ik ik weet niet waar of wanneer, een eenzame figuur zonder menselijk gezicht, met beslist imposante en angstaanjagende trekken. Zijn donkere, gerimpelde huid drukte een raadselachtige uitdrukking van pijn vermengd met wanhoop uit. Ik hoop dat je huid nu kan kruipen en dat er een zweetdruppel over je voorhoofd loopt, alleen al bij de gedachte dat je tegenover het ongeïdentificeerde wezen in kwestie staat, dat in zijn twee oogkassen en mond twee schedels bevat, die hebben op hun beurt extra dodelijke figuren in hun holtes. Het completeren van dit adrenaline-inducerende visioen is de aanwezigheid van het ultieme symbool van de zonde, de slang, onmiskenbaar verbonden met het rijk van Lucifer, die, in verschillende exemplaren, pijn toebrengt aan het gezicht in kwestie, waardoor deze de bladen van zijn tanden proeft.

Zoals ik eerder al zei, is dit niet het decor van een horrorfilm, maar een meesterwerk uit de kunstgeschiedenis, namelijk Salvador Dalí's "The Face of War" (1940), bedoeld om de mens bang te maken tegenover de trieste realiteit van zijn bestaan: de voortdurende en eeuwige oorlogsdreiging. Het angstaanjagende verhaal van de kunst zou kunnen worden voortgezet en zelfs nog donkerder worden, door Théodore Géricault te citeren, die ook "gepassioneerd" was door gruwelijke hoofden, zoals blijkt uit "The Severed Heads" (1818). Het werk in kwestie is nog indrukwekkender omdat het tegen een zwarte achtergrond en in het halfduister twee afgehakte mensenhoofden afbeeldt, die, als stilleven op een doek liggend, de toeschouwer zijn nek laten aanraken om er zeker van te zijn dat zijn hoofd goed vastzit. zit nog steeds stevig vast. Bovendien is het de moeite waard om op te merken dat het verhaal van de terreur in dit geval verder kan gaan dan de aard van het onderwerp en zich kan uitstrekken tot de manier van uitvoering, aangezien bekend is dat de kunstenaar zijn atelier vlakbij het ziekenhuis heeft opgezet en er plezier in heeft om te observeren de zieken, de stervenden en de lijken, in die mate dat sommigen speculeren dat hij zelfs de ‘gewoonte’ had om stukken van menselijke lichamen in zijn atelier te bewaren, soms afkomstig uit het ‘theater’ van onthoofdingen.

Deze laatste gruwelijke, bloedige en beangstigende gebeurtenis staat op het punt ons angst aan te jagen naar het beeld van de beroemdste onthoofding uit de kunstgeschiedenis, die ik, om je bang te maken, eerst zal beschrijven en pas later zal onthullen in de titel en de auteur. Een man, bedwelmd na een feestmaal, bevindt zich naakt en ligt op een bed, in de overtuiging dat hij kan liggen met een mooi meisje dat hem gunstig gezind is. De amoureuze ontmoeting verandert echter in een bloedbad, wanneer de jonge vrouw in kwestie, nadat hij hem van zijn zwaard heeft beroofd, vervolgens zijn keel doorsnijdt, geholpen door een bediende die de armen van de soldaat vasthoudt. Het is precies deze laatste gewelddadige scène die op het doek is vastgelegd, waardoor de kijker versteend achterblijft terwijl ze naar de onthoofding kijken, zich concentrerend op de laatste momenten van het bestaan van het mannelijke gezicht en het zwaard dat zijn nek doorboort, waardoor bloedstromen ontstaan die klaar zijn om de ogen te laten spatten. lucht en vlekken op de matras.

Door de blik geleidelijk te verbreden, wordt de 'achtergrond' van deze weergave van de dood geleverd door de handen van de twee vrouwen, die vervolgens in hun gezichten worden geïdentificeerd, klaar om de energie te onthullen die in de fatale inspanning is gestoken. Als je nu bang bent om naar huis terug te keren naar je vrouwen, heb ik misschien het doel van mijn verhaal bereikt, ook al maakt de scène van huiselijk geweld in kwestie in werkelijkheid deel uit van de iconische "Judith Beheading Holofernes" (1620) van Artemisia Gentileschi, een werk waarin het mechanisme van wraak op mannelijke onderdrukking duidelijk naar voren komt, voortkomend uit de episode waarin de Italiaanse schilder werd verkracht door haar collega Agostino Tassi. Als we overgaan van onthoofdingen naar modernere ‘straf’-technieken, kunnen we eindelijk halverwege de jaren zestig aankomen, waarbij we ons voorstellen dat we voor onze ogen een lege elektrische stoel zien, geplaatst in een kale kamer, met een klein houten tafeltje en een bordje dat leest "stilte."

Het licht dat in de lege ruimte op de vloer, vlak voor de stoel, is geplaatst, lijkt ons bijna uit te nodigen om plaats te nemen, waardoor we het gevaar van de context vergeten en ons voor altijd in de val lokken. Dit zijn mijn indrukken van het laatste angstaanjagende geanalyseerde werk, namelijk 'Electric Chair' (1964) van Warhol, een meesterwerk dat deel uitmaakt van de angstaanjagende serie 'Death and Disaster', rijk aan onderwerpen geïnspireerd door tragedies zoals geïllustreerde auto-ongelukken en zelfmoorden in kranten. In deze context wilde Andy laten zien hoe wanneer je een gruwelijk beeld keer op keer ziet, het feitelijk zijn effect verliest, een concept dat kan worden hergebruikt om mijn verhaal te herlezen, en dat vrij onbewogen blijkt te zijn tegenover de onverbiddelijke herhaling van het angstaanjagende concept van de dood. . Ten slotte gaat het verhaal, dat nu misschien niet langer beangstigend is, verder in de werken van Artmajeur-kunstenaars die volgen, zoals die van Vaxo Lang, Hanna Melekhavets en Bryah.

DOOD EN TOESCHOUWERS (2021)Schilderij van Vaxo Lang.

"DOOD EN TOESCHOUWERS" van Vaxo Lang

De iconografie van de Pietà werd aanvankelijk gemaakt met behulp van een strak raamwerk, waarin de rechtopstaande figuur van Maria contrasteerde met het horizontaal verstijfde lichaam van Christus, een goed weergegeven weergave, zoals bijvoorbeeld te zien in Perugino's Pietà. Onder invloed van Michelangelo werd de figuur van Jezus echter op een vernieuwende manier afgebeeld terwijl hij op de schoot van de Maagd lag, wat een buitengewone natuurlijkheid aan het tafereel gaf, gericht op het verenigen van de twee personages in een moment van ontroerende intimiteit. Vaxo Lang, een kunstenaar uit Artmajeur, omarmt de lessen van de Italiaanse meester, waardoor het afgebeelde stervende lichaam nog meer flexibiliteit krijgt, nu geobserveerd door een rijke menigte toeschouwers, die zich oneindig verzamelen in een landschap dat alleen wordt bepaald door de lucht. Het expressionistische werk in kwestie onthult, via de expliciete titel, zijn voornaamste bedoeling: de dood ‘vieren’ als een kennisgebeurtenis, die je moet bijwonen om bewuster te worden. Wat de kunstenaar in kwestie betreft, lijkt Vaxo Lang, geboren in 1993 en oorspronkelijk uit Tbilisi (Georgië), behoorlijk gefascineerd te zijn door thema's die verband houden met vertrek, die hij vaak verbindt met nogal introspectieve gezichtspunten, die fysiek en mentaal lijden kunnen vermengen.

"SKULL" door Hanna Melekhavets

Op het doek is alleen een close-up te zien van een skelet, waarvan de anatomie goed wordt gedefinieerd door clair-obscur, dat zich verdiept in de holtes van de schedelbotten met tinten variërend van blauw tot bruin tot zwart. Het onderwerp in kwestie is vermoedelijk levenloos, wat ons doet denken aan het meer ‘levendige’ exemplaar van Van Gogh, vastgelegd terwijl hij een sigaret rookte in het meesterwerk getiteld ‘Schedel van een skelet met brandende sigaret’ (1885-86). Dit kleinschalige werk dateert waarschijnlijk uit de winter van 1885-1886, een periode waarin het werd bedacht om meer conservatieve en ‘saaie’ academische praktijken te bekritiseren, waaronder de traditionele studie van skeletten om de menselijke anatomie te begrijpen, wat de kunstenaar ironisch genoeg verwierp door een sigaret opsteken. Wat Hanna Melekhavets betreft, de hedendaagse schilder uit Polen toont een sterke toewijding aan traditionele technieken en talen, gericht op reflectie op zowel het bestaan als de wereld, het oneindige en de balans tussen tegenstellingen.

DE DOOD (2022) Fotografie door Bryah.

"DE DOOD" (2022) van Bryah

De kunstenaar van Artmajeur stelt dat hij de dood om deze redenen heeft afgebeeld: "Het begint met de dood als uitgangspunt dat de mensheid regels, overtuigingen en opvattingen heeft gesmeed, zoals die van de hel, het paradijs, het voorgeborchte, de afgrond of welke andere dan ook." Geïnspireerd door dit concept heb ik een reeks beelden gemaakt, waaronder deze in het bijzonder, getiteld 'The Death', die het morbide aspect van de dood vastlegt, de donkere en koude essentie ervan, de angst om dood te gaan. Op dit punt denk ik dat het belangrijk is om duidelijk te maken hoe de dood in kwestie daadwerkelijk de eigenaardigheid van het leven zelf kan overnemen, omdat het juist de angst voor het einde is die ons ertoe aanzet te creëren om voor altijd op aarde te blijven. Een beroemd voorbeeld van de combinatie van dood en vitale artistieke creatie, die de kenmerken van zijn schepper onsterfelijk heeft gemaakt, is Arnold Böcklins 'Zelfportret met de dood die viool speelt', een werk dat de schilder afbeeldt met een palet en penseel in de hand. onderbroken door Lady Death die haar aanwezigheid oplegt door een viool te bespelen met slechts één snaar. Dit detail doet denken aan de Griekse mythe van de Fates, godinnen die inderdaad de taak hadden de draden van het leven van de mens te spinnen en door te snijden, alsof het een draad was.