Frida Kahlo (2023), Kosta Morr, acryl op canvas, 60x60 cm
Kunnen wij genezen door kunst? Wat misschien poëtisch of marginaal leek, is nu een vanzelfsprekend feit dat door veel wetenschappers, gezondheids- en cultuurprofessionals wordt gedeeld.
In november 2019 bevestigde de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) in een rapport ondubbelzinnig dat kunst gunstig kan zijn voor zowel de fysieke als mentale gezondheid. De lidstaten van Europa erkennen daarom de belangrijke rol die cultuur speelt in de ontwikkeling van gezondheid en welzijn gedurende het hele leven.
Al meer dan dertig jaar lang tonen neurowetenschappelijke studies de positieve effecten van kunst op de hersenen aan. Neurobioloog Jean-Pierre Changeux, grondlegger van de neurowetenschap van de kunst, merkt op: "Schoonheid is essentieel voor de mens, omdat het ons een goed gevoel geeft." Neuroloog Pierre Lamarquis, auteur van het boek "The Art That Heals Memory", stelt: "Kunst biedt psychologische, maar ook fysiologische, sociale en gedragsmatige ondersteuning door een gevoel van welzijn te geven. Ze activeren de zintuigen, stimuleren de verbeelding, emoties en intellectuele functies, verbeteren sociale interacties en in sommige gevallen zelfs fysieke activiteit." Klinische studies met behulp van Magnetic Resonance Imaging hebben aangetoond dat het aanschouwen van een kunstwerk een effect heeft op de hersenen. Pierre Lamarquis legt uit: "Wanneer we een kunstwerk bewonderen, begint ons brein verschillende hormonen af te scheiden. … Dopamine, betrokken bij beweging, … Serotonine, het beroemde gelukshormoon, heeft antidepressieve eigenschappen. Endorfine verlicht onze pijn. Ten slotte, wanneer we in contact komen met artistieke beschouwing, scheiden we oxytocine af, het molecuul van gehechtheid en liefde."
Creëren, overdenken: een zacht medicijn voor de geest
keith_haring_2, Keith Haring, gelimiteerde editie
Kunst wekt intellectuele functies op, schudt emoties wakker en stimuleert de verbeelding. Zingen, dansen, modelleren, schrijven, knippen, schilderen, enzovoort. Als je een creatieve handeling uitvoert, wat het ook is, zorg je al voor jezelf. Van een slaapliedje dat we aan een kind fluisteren tot een theatervoorstelling, het laatste concert dat we bezoeken of een bezoek aan een tentoonstelling: elke kunstvorm waaraan we deelnemen, heeft een positief effect op onze geestelijke gezondheid. Het zorgt ervoor dat we beter kunnen leven in onze wereld.
Naast het feit dat het bezoeken van kunst een positief effect heeft op het persoonlijke welzijn en stress, angst en posttraumatische stressstoornis vermindert, helpt cultuur mensen ook om uit hun isolement te komen. Kunst verrijkt sociale interacties, bouwt verbindingen op, stimuleert dialoog en draagt bij aan de maatschappelijke cohesie en het verminderen van ongelijkheid: "Racisme, feminisme, democratie, vrijheid. De rol van een museum is om ons op een heel vreedzame, heel empathische en verbindende manier onszelf te laten bevragen en elkaar te ontmoeten rond delicate en soms moeilijke onderwerpen", legt Nathalie Bondil uit. Zij is directeur van het museum van het Arab World Institute en een voortrekker als het gaat om de rol die culturele instellingen moeten spelen op het gebied van geestelijke gezondheid.
Tijdens de pandemie was Nathalie Bondil hoofd van het Montreal Museum of Fine Arts en zij initieerde de eerste 'museumvoorschriften' in samenwerking met de Vereniging van Franstalige Artsen. Het concept van museale therapie was geboren. In Frankrijk nodigt het programma “Louvre-Lens-Therapie” deelnemers uit om “een moment van introspectie met kunstwerken te ervaren.” In Montpellier organiseert psychiater Philippe Courget "Kunst op Recept", dat vanaf nu toegankelijk is voor leden van de vereniging France Dépression. In Parijs heeft psychotherapeut Marjan Abadie Mindful Art ontwikkeld, een meditatiepraktijk om kunst op een persoonlijke en universele manier te benaderen, met sereniteit en openheid. Overal ontstaan bloeiende initiatieven. Isabelle Sentis, oprichtster van Fabric'Art Therapy, nodigt iedereen uit om hun creatieve potentieel te ontdekken en zo patiënten te helpen hun aandoeningen of pathologieën op te lossen door middel van kunst.
Als kunstenaars pijn omzetten in schoonheid
De Naakten: Blauw Naakt IV (2007) Henri Matisse, gelimiteerde editie
De beroemde Mexicaanse kunstenares Frida Kahlo leed aan polio en maakte van haar lijden de drijvende kracht achter haar creativiteit. Haar torso was verbrijzeld bij een tramongeluk. Ze schilderde haar zelfportretten liggend, met een spiegel boven haar.
De jonge Fransman Henri Matisse, die nog nooit een museum had bezocht, ontdekte de schilderkunst terwijl hij ziek en bedlegerig was. Hij gaf zijn notarisstudie op om kunstenaar te worden. Later, toen hij aan bed gekluisterd was en aan het herstellen was, maakte hij zijn beroemde knipsels en koos hij ervoor om het leven te vieren door middel van kleur. In 1954 vertrouwde hij zichzelf toe: "Ik wil een kunst van evenwicht, van zuiverheid, die noch zorgen noch moeilijkheden veroorzaakt; ik wil dat de vermoeide, uitgeputte mens kalmte en rust ervaart voor mijn schilderij."
De Franse kunstenares Louise Bourgeois overwint het trauma dat ze als kind doormaakte met een giftige en overspelige vader. Ze maakt een monumentaal en exorcistisch werk waarin ze de plaats van de vrouw in de huiselijke sfeer ter discussie stelt.
De Frans-Amerikaanse kunstenares Niki de Saint Phalle, die met een ernstige depressie en schizofrenie in een psychiatrische instelling was opgenomen, zou later de oorzaken onthullen die verband hielden met de verkrachting die haar vader op 11-jarige leeftijd onderging. Zijn hele werk is doordrenkt van dit trauma. Als autodidact gebruikt ze de creatieve daad als een bron van veerkracht. Creëren wordt bevrijdend.
De Japanse producent, regisseur en acteur Takeshi Kitano ligt op bed na een motorongeluk en schildert betoverende wezens, half dier, half bloem, op zijn ziekenhuisbed.
Voor veel kunstenaars is het kunstenaarschap een manier om herboren te worden. Hun werken zijn kreten, liederen, getuigenissen. Bruggen worden gebouwd tussen hen en de wereld.
Kunst, een spiegel om onszelf beter te zien
Beelden zijn spiegels die ons helpen onszelf duidelijker te zien. Van het raadsel van de rotstekeningen die zijn ontdekt in de grotten van Lascaux, tot het Ex Voto dat is gemaakt om pijn te sublimeren en te verdragen, tot de visionaire en geometrische afbeeldingen die onder invloed van hallucinogene dranken door sjamanen in Amerika zijn geproduceerd, tot de Tibetaanse mandala's die ontwaking en verlichting zouden moeten bevorderen, of zelfs de gekleurde zandtekeningen van de Navajo-medicijnman: de mens streeft ernaar zijn innerlijke evenwicht te herstellen en te behouden.
Van Jheronimus Bosch tot Albrecht Dürer, van Michelangelo tot Leonardo da Vinci, van Paul Verlaine tot Charles Baudelaire: de kunstenaar gebruikt zijn creatieve talent om getuigenis af te leggen van zijn tijd, aan te zetten tot reflectie en herboren te worden. De mensheid is nooit gestopt met creëren om vorm te geven aan haar angsten, haar hoop en haar pijn. Kunst is altijd een manier geweest om het onzichtbare te bewonen, om een dialoog aan te gaan met jezelf en anderen.
Psychiater Jean-Pierre Klein vat de benadering van kunsttherapie, ook wel "culturele bemiddeling" genoemd, als volgt samen: "Kunsttherapie is een ondersteuning voor mensen in moeilijkheden (psychisch, fysiek, sociaal of existentieel) door middel van hun artistieke producties: plastische, geluids-, theater-, literaire, fysieke en dansante werken." Kunst wordt taal wanneer woorden niet meer volstaan.
Niki de Saint Phalle, Marie Pascale Martins, Acryl op doek, 100x50 cm
Kunst in het ziekenhuis
Beeldend kunstenaar Jean Dubuffet is de maker van het beeldhouwwerk "The Welcoming Man", dat hij in opdracht van het Robert Debré-ziekenhuis in Parijs maakte. Het beeld verwelkomt zieke kinderen bij hun aankomst. De kunstenaar was ook een groot verzamelaar van art brut, met name van de Zwitserse autodidactische kunstenares Aloïse Corbaz, die tijdens haar verblijf in een psychiatrische inrichting een omvangrijk oeuvre opbouwde.
Keith Haring, een graffitikunstenaar uit New York die zich inzet voor kansarme kinderen en de strijd tegen aids, bood zich vrijwillig aan om de kleurrijke fresco te maken die de spoedtrap van het Neckerziekenhuis in Parijs siert. Net als Matisse, die ervan overtuigd was dat kleuren een positief effect hebben op de psyche, gebruikt Keith Haring rood om actie en energie aan te moedigen, geel, zonnig, om vreugde op te wekken en blauw, dat rust geeft en aanzet tot nadenken.
De voordelen van kunst voor de gezondheid
Dit gevoel van welzijn voor een kunstwerk, deze rust die je ervaart wanneer je met je eigen handen iets creëert, wordt tegenwoordig door de wetenschap aangetoond. De werken dringen zich in ons op en vermengen zich met onze herinneringen, brengen onze herinneringen weer tot leven. Als spiegels resoneren ze en creëren ze een esthetische empathie die Aristoteles en Sigmund Freud 'catharsis' noemden.
De neurowetenschap bevestigt de positieve effecten van kunst op de gezondheid. Maar wat als het beste recept nu eens was om zonder mate regelmatig kunst te bekijken? Een museum bezoeken, naar een concert luisteren, met je handen creëren... Misschien is het wel daar, in deze gevoelige en vrije ruimte, dat een van de krachtigste remedies verborgen ligt: een remedie die het lichaam heelt en tegelijkertijd voor de ziel zorgt.
Sonia Perrin